My Culture : Somali names

Dagaalkii lo'da ayaa bilaabmay

War ay ka naxeen jaaliyada lo'da ee ku dhaqan deegaanka xamar ayay maalin dhaweyd ka maqleen idaacada dawladu leedahay ee Radio Muqdisho. Maamulka deegaanka Xamar ayaa dagaal adag u iclaamiyay dhamaan lo'adii daadsaneyd deegaanka caasimaada soomaaliyeed ee Muqdisho. Lo'da  oo ka mid ah xoolah a ay soomaalidu dhaqato kuwa loogu jecel lahayn, islamarkaana leh manaafaacaad aad u farabadan ayaa waayadii dambe soo galayay magaalooyinka waaweyn. Waxa lagu arkayay suuqyada ugu waaweyn magaalada iyagoo  dhex laafyoonaya.  Lo'ada waa dawlad ku nool dadka hoostiisa.

Degmo kasta oo magaalada ka mid waxa ku nool koox lo'o ah oo  ka falaagowday dadkii lahaa,kuna caan baxday kharibaada iyo boobka dadka iyo ganacsatada yar yar. Waxay leedahay hogaamiye horjeege ay ku daba faylaan, isla markaana arin kasta oo ay sameynayaan kow ka ah, una balaaleeya. Dibbidu waa labka lo'da , Waa Aabaha xaynta wada socota ee qaraabsiga iyo boobka ugu dhex jirta dadka.

Dibigii Boore  ee ay ku naanaysaan lo'ada magaaladu " Ma dhintaha madoow " , dadkuna ugu yeeraan " Waalida madoow" ayaa cadho urur jawaabeed iskugu yeedhay dhamaan caloolweyntii lo'ada ee  ku dhaqneyd Muqdisho. Baryihii u dambeeyay waxay lo'da joogta degmada Xamar weyne dagaal adag oo afka iyo madaxaba ah  ku qaadeen suuqa khudaarleyda iyo danleyda maalin tabcatada ah ee degmadaa u shaqo taga.

Kaartada waxaad moodaa in ay uga soo baxeen kuliyada dhaca iyo boobka. Dumarka waayeelka iyo danyarta liidata ayay xoog u sheegtaan mararka qaar oo ay ka furtaan cuntada iyo khudaarta ay wataan, maalin walba dacwadooda ayaa buuxisay buugaagta saldhigyada degmooyinka muqdisho siiba kuwa X. weyne iyo Waabari.

Suuqa khudaarta ee Waabari ayaa ka mid ah saldhigyada lo' galeenka ah ee ay ka duulaan maalintii. Shaqadoodu waa dhibaatadala dadka iyo la dagaalanka quruxda iyo muuqa magaalooyinka. Xooga iyo cayilka ay qaadeen waxaad moodaa Booyado xaafadaha magaalada u  dhaamiya biyaha. Waxay noqdeen Qamar jiyiin , qaar badana waxay u dhaw yihiin in ay noqdeen kirishbooyo la shaqeeeya gawaadhida Caasiga loo yaqaan.

Lo'dani maaha midii la yaqaaney, maaha lo'dii la dhaqaaleyn jiray   ee lagu faani jiray dhaqashadeeda, caanaheedana cabidooda lagu ku cayili jiray. Waa lo'o magaca uun lo'a ah wadata, Muuqa iyo mabda'eedana nololedse uu aad ugu jaan duwan yahay. Waa Lo'o mooryaanoowday oo intay madaxa maro cas ku duubatay yar iyo weyn  go'aan ku gaadhay in ay la dagaalamaan dadweynaha xeebta xamar ku nool.

Lo'dan mooryaanowday waxa xeer u ah in ay xuubsado cunto kasta oo  aan xarig ku xidhneyd. In ay boobto cunto kasta oo  baylahsan, In ay dhacaan dhoocil kasta oo cunto la sii dhuq dhuqlaynaysa,  Afka ayaa u soofaysan oo miciyo dhaadheer oo midiyo la moodo ayay yeesheen. Ma seexdaan maalin iyo habeen. Awoowyaashood waxay soo galeen xamar markii uu bilowday dagaalkii sokeeye ee 1991, intaa wixii ka dambeeyay caruur ayay ku dhalayeen oo maalinba maalinta kale tiradooda ayaa sii badanaysay.

Markiii uu batay boobkii, baa'bi'ii iyo cabashooyinkii ka dhashay ficiladii ay kula kacayeen shacabka ka shaqaysta suuqyada degmooyinka magaalada , ayaa shirar kala duwan oo lagaga shawrayay arintan cirka isku shareertay ee lo'da , aakhirkii waxa go'aan lagu soo gabagabeeyay in dagaal adag lagu qaaddo lo'do. Lo'dii markii ay intaa maqashay , dhankeeda waxay iska daba qabatay kulano iyo shirar kala duwan oo ay ku cambaareynayaan go'aanka ay gaadheen maamulka gobolka banaadir.

Ma dhinte oo ah hogaamiyaha mooryaanta lo'da ku dhaqan deegaanka xamar ayaa cod fariin ah oo  soo dhigay boga twiterka ee ay lo'da leedahay hawada sare  ku sheegan warkan hoose  ku qoran

" Hadii aynu nahay lo'da ku dhaqan deegaanka Xamar, waad arkaysaan oo dagaal ayaa la inoo  iclaamiyay, waa la isku keen baahaystay, wax kalena maahee waxa laga xun yahay nolosheena iyo horumarkeena, Waxa la diidan yahay in aan doorashada ka qay galno, in aan dalka dhinaceena ka maamulno ayaa laga soo hor jeedaa, yeeli se mayno , waayo saamigeenii ayaan ka rabnaa dawlada, in dumarka oo kaliya saami loogu xidho koonto ma xaqbaa? Aaway saamigii lo'du?

Wuxu soo gabagabeeyay ma dhinte hadalkiisii " Waxaan idin leeyahay dhamaan tiin , mudaharaad salmiya ayaa la iskugu iman doonaa  taalada daljirka Dahsoon, cabashadeenana waxaan u gudbin doonaa qaramada midoobay  , safiiradaha dawlada caalamka, ururka igad, iyo dawladaha carabta intabada. Yeeli mayno ayaan leenahay,  Xamarna in aan ka baxnaa suuro gal maaha maanta, Waayo mid kasta oo inaga mid ahi wuxuu leeyahay pasport iyo waraaqdii dhalashada. Hanti badan baan magaalada ku leenahay waxa ka mid Hoteel Juba  iyo Curubo oo hoy noo ahaa sanado aad u badan.

Markii hadalkaa ay maqleen shacabkii magaaladu way yaabeen , ileyn sheekadiiba siyaasad ayay isku badashee. Intay iska aamuseen ayay ilaaween dhibtii ay ku hasay , waliba bilicdaradii ay deegaanka Xamar ku haysay kama ay hadlin ee bartii ay ku dhaafeen.

Lo'du  xamar ku nooli ma seexato , waxaad moodaa in ay ilaaliso habeenkii magaalda, malaha waxa looga shikiyayba in ay amniga magaalada  khalkhal ku hayso, Malaha waxa lagu eedeeyay mar haday habeenkii xaafadaha iska gudbayaan in ay fududeeyaan hawlaha khalkhalginaya amniga, malaha dad badan oo la dilay ayay sabab u ahaayeen.

Lo'dani aad ayay uga caqli badan taay lo'da miyiga ku dhaqan. Hilibkeeda lama cuno , waayo lamaba qalo , waxase la cabaa caanaheeda. Sidee loo cabi karaa caano lo'da qurunka , xashiiska iyo bakhtiga ku nool? Haa, waa la cabaa , oo caanaha magaalada lagu iibiyo habeen walba ayay ka mid yihiin. Haa , hadaan gartay . Lodani waxay cuntaa waxkasta oo ka soo hor baxa, inyar ayay u dhawdahay in ay dadka cunto , qaarkood waxay cunaan qaadka , kuwa kalana waxay cabaan sigaarka, koolada iyo sharaabka sida kookaha  iwn.

Caanaha lo'dan laga lisaa waa cudur cad oo dadka laga gaddo habeen walba. Dadkuse way iska cabaan oo cudurka laftiisa ayaabay ku caafimaadaan, lo'duna  iyada ayaa  jecel in ay u hadho dalka , dadkuna horey u dhamaadaan, sidaa daraadeed caano badan ayaa candhadeeda laga lisaa habeen iyo maalinba.

Lo'da waa dawlada madax banaan oo meel walba iskaga gudubta. Hadiii doorashada lagu soo xulo baarlamaanka soo socdana waxa hubaal ah in ay lo'du saami ka badan ka dumarka ay helaan  ay ka heli doonaan halkaas. Wadooyinka inta ay dhex fadhiistaan  ayay sheeko dheer ku dhex galaan, mararka qaarna inta ay saf wada galaan ayay iyagoo isdaba susumaya wadooyinka xidhaan oo wakhti badan la sugaa intay ka gudbi lahaayeen.

Maamulka degmada Xamar oo  ka gadooday dawladan lo'da ee  kala talisa 18ka gobol ee Xamar ayaa go'aan adag miiska u garaacay in aan maanta ka dib laba maamul aanay xamar ka wada shaqeyn kareyn. Waxay sameeyeen xerooyin ay ku ururiyaan oo ay cunto ugu dhigaan halkaas. Lo'diina waxay go'aan adag ku gaartay in aanay dalkooda Qaxooti ku noqon karin.

Maamulka deegaanka Caasimada Xamar oo adeegsaday warbaahinta dawladda iyo ta gaar loo leeyahayba, waxay carabka ku adkeeyeen qorshe adag u sameysteen la dagaalanka lo'da.

Lo'ada oo  dhankeeda gaashaanka u daruurtay hadalada kaga imanaya dhanka maamulka Xamar ayaa go'aan hooseed aan laga shaacin warbaahinta ku sheegay " inta uu magaalada ka socdo raafka sharci darada ah ee lagu hayo lo'ada, in la joogo  guryaha oo aan laga soo bixin, wuxuu siii raaciaya "in arintan ay ku jiraan xildhibaanada iyo siyaasiyiinta lo'da " hadalkaa waxa laga soo xigtay oday Giire ,

Odaygiire oo ka mid oday dhaqameedyada lo'ada ee da'diisu hada sii gabaabsi tahay ayaa koox mooryaan lo'eed aad uga gadoodsan go'aankan lagu ururinayo oo wata baangado, geesahana aad u soofaysay  hadalkii ugu soo gabagabeeyay Digniintan " Dagaalkii lo'da ayaa bilowday ee ha loo diyaar garoowo dadweynaha lo'doow".

Cabdikriin Garruun

ckgarruun@gmail.com

DHAMAAD